In het centrum van het leven van Christus’ gemeente staat de prediking van Gods Woord. In die prediking spreekt God zijn kinderen aan. En Hij roept mensen - predikanten - om dat aansprekende evangelie door te geven in de kracht van de Geest.
Tegen deze achtergrond heb ik onderzoek gedaan naar het preekproces en de rol van de predikant daarin. Speciaal heb ik gezocht naar een antwoord op de vraag: ‘Wat is de betekenis van de meditatie voor het preekproces?’ Ik had daar drie motieven voor.
1. De term meditatie is weliswaar geen onbekende in de homiletiek
maar er worden voor die meditatie maar nauwelijks methodische
handelingsaanwijzingen aangereikt.
2. De homiletische literatuur levert een vrij diffuus beeld op
als het gaat om de precieze inhoud en het doel van de meditatie
in verhouding tot andere aspecten van het preekproces.
3. Ik wilde ook graag gericht aandacht vragen voor het thema van
de spiritualiteit van de predikant en de betekenis daarvan voor
de prediking.
In het gebed Veni Creator Spiritus (Kom Schepper Geest) vond ik een soort kristallisatiepunt van waaruit ik mijn thema kon onderzoeken. De Geest is de Geest van zowel spiritualiteit als creativiteit. En die beide momenten vormen de kern van datgene waar het in de meditatie om gaat.
Ik geef nu samenvattend weer welke antwoorden ik in mijn onderzoek heb gevonden op de volgende drie vragen: 1. Wat is meditatie? 2. Welke plaats heeft de meditatie binnen het geheel van het preekproces? 3. En wat is de betékenis van die meditatie voor dat preekproces?
Wat is meditatie? Meditatie is allereerst een term die thuishoort in de wereld van de spiritualiteit. Met spiritualiteit bedoel het leven door de Geest die de gelovigen om wil vormen naar het beeld van Christus. Op de weg van die spiritualiteit neemt de meditatie als geestelijke oefening een belangrijke plaats in. Ik maak daarbij onderscheid tussen twee meditatie-vormen.
De eerste is die van de meditatie als vorm van omgang met de Schrift. Daarin gaat het niet om een studieuze of wetenschappelijke manier van omgaan met de bijbel, maar om een biddend lezen van de Schrift, een zich begeven in het krachtenveld van de Geest die erop uit is om de mediterende te vernieuwen en te transformeren.
De tweede meditatie-vorm is de meditatie als inoefening van de contemplatieve grondhouding. Daarin gaat het om een oefening die gericht is op het zich eigen maken van een houding van waaruit heel het leven beleefd wordt voor Gods aangezicht. Contemplatief leven betekent: het zoeken naar en het ervaren van en het vertoeven in Gods tegenwoordigheid. Daardoor zal het denken en spreken van de mediterende zich spiritueel verdiepen.
Deze beide vormen van meditatie, en dan kom ik toe aan de tweede vraag, hebben elk hun eigen plaats in het preekproces. De meditatie als vorm van omgang met de Schrift onderscheid ik daarbij van twee andere manieren van omgaan met de preektekst. Naast de persoonlijke meditatie hebben in de preekvoorbereiding ook de exegetische analyse en de pastorale overweging van de tekst plaats. In de exegetische analyse leest de predikant de tekst met behulp van exegetische methoden op een meer objectiverende en analyserende manier: de tekst krijgt als tekst volledig de kans om zelf uit te spreken. In de pastorale overweging beluistert de predikant de tekst met de oren van de hoorders om zo te proberen verschillende reacties en weerstanden en associaties op het spoor te komen die bij de hoorders aanwezig kunnen zijn.
Voor de persoonlijke meditatie geef ik in mijn proefschrift een eigen methodische leidraad die als doel heeft predikanten in de praktijk concreet te helpen om over de preektekst te mediteren.
Naast deze persoonlijke meditatie als aparte stap in de preekvoorbereiding speelt de meditatie als inoefening van de contemplatieve grondhouding een belangrijke rol als dimensie die heel het preekproces kleurt. Daarin gaat het om een biddende, ontvankelijke, bevindelijke houding van waaruit de predikant bezig is met het preekwerk. Een houding die dus zowel de exegese stempelt in de preekvoorbereiding, als ook het houden van de preek in de kerkdienst.
Wat is nu de betekenis van deze meditatie voor het preekproces? Dat is de derde vraag en daar geef ik nu een antwoord in vieren op.
1. De meditatie kan vanuit theologisch perspectief worden omschreven als: biddend luisteren naar de stem van de Geest van het Woord. De waarde van de meditatie voor het preekproces ligt dan ook in het articuleren van het pneumatische karakter van dat proces: God is door zijn Geest en Woord sprekend aanwezig als de Schrift wordt gemediteerd.
2. Vanuit hermeneutisch perspectief gezien wil de mediterende vorm van omgang met teksten recht doen aan het gegeven dat de lezer van de tekst zelf ook een cruciale rol speelt in het tot verstaan komen van de tekst. Dat heeft te maken met het gegeven dat niemand blanco kan luisteren naar een tekst. Bovendien is een belangrijk hermeneutisch inzicht dat teksten erop uit zijn iets te doén met de lezer. Tussen de tekst en de lezer ontstaat zo een circulaire beweging waarin het komt tot verstaan. Daarbij wordt een antwoord gezocht, niet zozeer op de vraag: Wat betekent deze tekst?, maar: Wat doet deze tekst?
3. De meditatie heeft vanuit spiritueel perspectief gezien als doel van het preekproces een geestelijke oefening te maken. Allereerst voor de predikant zelf: hij laat zich aanraken door de hand van de Geest en hij begeeft zich biddend in een spiritueel omvormingsproces. En ook het preekgebeuren zelf krijgt door de meditatie een spirituele, bevindelijke kleur.
4. De meditatie heeft ook nog creatieve betekenis omdat de meditatie als geestelijke oefening in de context van het preekproces ook een bron van creativiteit wordt. Dat kan resulteren in een preek die creatief genoemd kan worden. Creatief omdat er nieuwe dingen worden gezegd en omdat de dingen nieuw worden gezegd. Creatief ook omdat de preek iets nieuws tot stand brengt bij de hoorders doordat er een transformerende werking van uit gaat.
Dit alles wordt alleen homiletische werkelijkheid bij de gratie van het gebed tot de Geest van de Vader en de Zoon: Veni Creator Spiritus!