Preek over Lukas 15:11-32
Een vader had twee zonen
"En Jezus zeide: Iemand had twee zonen. De jongste van
hen zeide tot zijn vader: Vader, geef mij het deel van ons vermogen,
dat mij toekomt. En hij verdeelde het bezit onder hen. En weinige
dagen later maakte de jongste zoon alles te gelde en ging op reis
naar een ver land, waar hij zijn vermogen verkwistte in een leven
van overdaad. Toen hij er alles doorgebracht had, kwam er een
zware hongersnood over dat land en hij begon gebrek te lijden.
En hij trok er op uit en drong zich op aan een der burgers van
dat land en die zond hem naar het veld om zijn varkens te hoeden.
En hij begeerde zijn buik te vullen met de schillen, die de varkens
aten, doch niemand gaf ze hem. Toen kwam hij tot zichzelf en zeide:
Hoeveel dagloners van mijn vader hebben brood in overvloed en
ik kom hier om van de honger. Ik zal opstaan en naar mijn vader
gaan en tot hem zeggen: Vader, ik heb gezondigd tegen de hemel
en voor u, ik ben niet meer waard uw zoon te heten; stel mij gelijk
met een uwer dagloners. En hij stond op en keerde naar zijn vader
terug. En toen hij nog veraf was, zag zijn vader hem en werd met
ontferming bewogen. En hij liep hem tegemoet viel hem om de hals
en kuste hem. En de zoon zeide tot hem: Vader, ik heb gezondigd
tegen de hemel en voor u, ik ben niet meer waard uw zoon te heten.
Maar de vader zeide tot zijn slaven: Brengt vlug het beste kleed
hier en trekt het hem aan en doet hem een ring aan zijn hand en
schoenen aan zijn voeten. En haalt het gemeste kalf en slacht
het, en laten wij een feestmaal hebben, want mijn zoon hier was
dood en is weer levend geworden, hij was verloren en is gevonden.
En zij begonnen feest te vieren. Zijn oudste zoon was op het land,
en toen hij dicht bij huis kwam, hoorde hij muziek en dans. En
hij riep een van de knechts tot zich en vroeg, wat er te doen
was. Deze zeide tot hem: Uw broeder is gekomen en uw vader heeft
het gemeste kalf laten slachten, omdat hij hem gezond en wel terug
heeft. Maar hij werd boos en wilde niet naar binnen gaan. Toen
kwam zijn vader naar buiten en drong bij hem aan. Maar hij antwoordde
en zeide tot zijn vader: Zie, zovele jaren ben ik al in uw dienst
en nooit heb ik uw gebod overtreden, maar mij hebt gij nooit een
geitebokje gegeven om met mijn vrienden feest te vieren. Doch
nu die zoon van u gekomen is, die uw bezit heeft opgemaakt met
slechte vrouwen, hebt gij voor hem het gemeste kalf laten slachten.
Doch hij zeide tot hem: Kind, gij zijt altijd bij mij en al het
mijne is het uwe. Wij moesten feestvieren en vrolijk zijn, want
uw broeder hier was dood en is levend geworden, hij was verloren
en is gevonden."
Broeders en zusters,
Een vader had twee zonen. Zo begint de derde gelijkenis die
Jezus vertelt in Lukas 15. Hij staat oog in oog, dat moet je je
ook even voorstellen, Hij staat oog in oog met mopperende Farizeeën
en Schriftgeleerden. ‘Hoe haalt Jezus het in zijn hoofd om
zondaars te ontvangen en met hen te eten?’ Vanaf een afstandje
staan ze dat in ogenschouw te nemen, deze correcte mensen. U weet
wel, van die mensen die altijd gelijk hebben, die nooit buiten
de paadjes lopen, en als ze een tekening kleuren precies binnen
de lijntjes blijven. Correct en keurig. En samen met hen een feestje
bouwen, dat gaat niet.
Ja, ze zijn boos, de Farizeeën en Schriftgeleerden. Ze
morren, als eens het volk Israël in de woestijn. ‘Deze
ontvangt zondaars en eet met hen.’ Je moet ze dat woord ‘zondaars’
eens horen uitspreken. Vanaf grote hoogte kijken ze neer op de
mensen met wie de Here Jezus vertrouwelijk omgaat: tollenaars
en zondaars, dieven en hoeren. Daar distantiëren zij zich
van. ‘Met zulke mensen ga je niet om. Ze deugen niet. Ze
zijn minder. Minder dan wij die keurig en correct door het leven
gaan. Hard werkend. Behalve natuurlijk op de sabbat. Dan blijven
we precies binnen de lijntjes.’
En Jezus hoort het wel. Ze spreken Jezus dan wel niet rechtstreeks
aan, maar ze praten wel zo hard dat Jezus hun woorden kan opvangen.
En Jezus reageert. Maar hij gaat niet in discussie. Hij houdt
geen betoog. Hij vertelt een verhaal. Drie verhalen maar liefst.
Drie kansen om tot bekering te komen. Drie spiegels waarin de
Farizeeën en Schriftgeleerden kunnen kijken om te schrikken
van zichzelf.
Een herder had honderd schapen. Dat is het eerste verhaal.
En het loopt uit op een feest vol vreugde omdat de herder het
ene verloren schaap weer terugvindt.
Een vrouw had tien schellingen. Dat is het tweede verhaal.
En het loopt uit op een feest vol vreugde omdat de vrouw de ene
verloren schelling weer terugvindt.
Een vader had twee zonen. Dat is het derde verhaal. Langer
en dieper en krachtiger dan de vorige. Echt een climax. Na de
ene van honderd schapen en de ene van tien schellingen nu de ene
van twee zonen. En het loopt uit op een feest vol vreugde, maar
wel een feest met een open eind: zal de oudste zoon ook nog binnenkomen?
* * *
Een vader had twee zonen. De gelijkenis is zo bekend, dat we
denken dat we de boodschap direct te pakken hebben. En dat gaat
dan ongeveer als volgt: ‘Je kunt nog zo diep vallen, bij
God is er altijd een weg terug.’ En we denken dan aan mensen,
broeders en zusters, familieleden misschien wel, die God de rug
hebben toegekeerd. En dan geeft deze gelijkenis hoop: het is nog
niet te laat, misschien komt er nog een moment dat hij of zij
tot inkeer komt, en terugkeert naar God. En dan staat God als
Vader klaar.
Ja, ook dat is een boodschap die we aan deze gelijkenis kunnen
verbinden. Maar er is dan ook een gevaar: we komen er dan zelf
niet in voor. Het gaat over die ander, die zo ontzettend ver van
huis is geraakt. Maar, broeders en zusters, deze gelijkenis gaat
ook over ons. En we moeten zoeken naar wat de boodschap voor onszelf
is. Wat wil de Here Jezus mij duidelijk maken? Laten we met die
vraag in het hart luisteren naar de gelijkenis van een vader die
twee zonen had.
Drie mensen spelen hier een hoofdrol. Ze staan ook afgebeeld
op een schilderij van Rembrandt dat als titel heeft: ‘De
terugkeer van de verloren zoon.’ We zien op dat schilderij
een oude vader die zijn thuisgekomen zoon omhelst. En terzijde
staat de oudste zoon, op afstand, echt afstand-elijk. Deze drie
mensen spelen elk een eigen rol. Het gaat niet alleen over de
jongste zoon, die verloren is, doodeenzaam midden tussen varkens.
Het gaat ook over de oudste zoon, dan van terzijde onaangedaan
toekijkt. En het gaat ook over de vader, die oude man die vol
ontferming zijn handen legt op de schouders van zijn verloren
zoon die dood was, en zie hij leeft!
* * *
Een vader had twee zonen. Op zekere dag komt zijn jongste zoon
naar hem toe en zegt: ‘Vader, geef me het deel van ons vermogen
dat mij toekomt.’ Voor ons besef gebeurt hier iets wat absoluut
niet kan. Een zoon die al vóór de dood van zijn
vader zijn deel van de erfenis komt opstrijken. Dat staat gelijk
met het doodwensen van je vader. ‘Pa, ik kan niet wachten
tot je dood bent!’
Toch is dat niet het geval. Wat hier gebeurt was toen vrij
gebruikelijk. De oudste zoon zal op de boerderij blijven wonen
en heeft als oudste recht op tweederde deel van de bezittingen
van de vader. Zijn bedje is gespreid. De jongste zoon heeft recht
op een derde deel en hij kan dat opvragen als hij volwassen wordt
om zo de mogelijkheid te krijgen dat ook hij een zelfstandig bestaan
opbouwt.
Het verkeerde van de jongste zoon zit dus niet in het opvragen
van zijn deel maar in zin bedoeling daarmee. Want het wordt al
direct duidelijk dat de jongste zoon niet van plan is om constructief
te gaan bouwen aan zijn toekomst. Integendeel. Hij zet alle om
in geld (daar heeft hij even een paar dagen voor nodig) en dan
vertrekt hij ‘naar een ver land’. En daarin wordt zichtbaar
wat deze jongen bezielt. Hij is het zat thuis. Hij heeft genoeg
van zijn vader en van zijn broer en van wie er misschien verder
nog wonen in het huis dat hij verlaat. Hij zoekt het avontuur
en trekt zo ver mogelijk weg, naar een plek waar niets hem meer
herinnert aan zijn ouderlijk huis.
Zo gaat deze jongste zoon het huis uit. Hij zoekt een plek
waar hij zich beter thuis voelt, waar hij zijn eigen gang kan
gaan, waar niets of niemand hem nog langer remt in zijn ontplooiing.
Wat hij allemaal doet in dat verre land? De gelijkenis is er
heel sober over: ‘een leven van overdaad’. De oudste
broer weet er later wel meer over te vertellen: ‘die zoon
van u heeft uw bezit opgemaakt met slechte vrouwen.’ En dat
zal ook haast wel. Als je, zoals deze jongste zoon, in je leven
bewust afscheid neemt van God en reist naar een ver land waar
niemand je kent, dan komen er in je levensverhaal ongetwijfeld
veel vrouwen, veel vrienden, veel feesten en veel drank voor.
Ook daar kun je schilderijen van maken. Sommige schilders uit
de 16e en 17e eeuw, een tijd van rechtzinnigheid en preutsheid,
hebben zich daar dan ook in uitgeleefd. De jongere Rembrandt ook.
Kroeg- en bordeelscènes in felle kleuren op het schilderdoek.
Met daaronder de wat schijnheilige titel: ‘de verloren zoon
(Lukas 15)’. Toch nog een bijbels tafereel…
Hoe dan ook, de jongste zoon raakt op zekere dag door zijn
geld heen. Geen feesten meer en geen vrienden meer. Moederziel
alleen is hij nu, de zoon die zijn vader de rug toekeerde. En
juist op het moment dat zijn geld op is, breekt er ook een hongersnood
uit in dat verre land. En u weet wat dan het einde van het liedje
is: de verloren zoon wordt varkenshoeder. Je zou het eerste gedeelte
van de gelijkenis zo kunnen samenvatten: Van Vaderhuis naar Varkenstrog.
Wat kan een mens diep zinken.
Ja, en met dat ik het zo zeg, lopen we toch weer het gevaar
de jongste zoon wat op afstand te houden. Terwijl wat er in zijn
leven gebeurt toch ook in onze levens aan de orde van de dag is.
Vaak denk je dat het ergens anders wel beter zal zijn, beter in
elk geval dan bij God de Vader. We leren uit het evangelie dat
er maar één plek is waar je werkelijk thuis bent,
en dat is bij God, en toch laten we zijn hand zo verschrikkelijk
vaak los om ons geluk elders te beproeven. Ja, je zou kunnen zeggen
dat elke zonde in ons leven gelijk staat met het verlaten van
het huis van Vader. Want dat is zonde toch ten diepste: denken
dat je het los-van-God beter zult hebben. Denken dat de weg die
de vader wijst een mindere weg is dan die je zelf zo in gedachten
hebt. Als we van deze gelijkenis iets kunnen leren is dat dit:
dat we onszelf ook moeten leren herkennen in die jongste zoon.
Verloren. De hand van God losgelaten. Elke zonde is: afscheid
nemen van je Vader.
* * *
Een vader had twee zonen. De oudste is thuis, keurig aan het
werk op het land, van acht tot vijf. De jongste zit ver weg te
kokhalzen tussen de varkens. En daar, op die smerige plek, waar
hij haast dood gaat van de honger, ontdekt hij welke leegte er
in zijn leven is gekomen. Niemand ziet nog naar hem om. Hij had
al zijn overredingskracht nodig gehad om varkenshoeder te mogen
worden. En met het varkensvoer zou ook hij zijn buik wel willen
vullen, maar niemand geeft het hem. Dat is ten diepste het einde
van iemand die afscheid neemt van Thuis.
En dan breekt het moment aan dat hij weer gaat nadenken. In
de stilte van het veld waar de varkens in de aarde wroeten, wroet
de jongste zoon in zijn eigen ziel. En dat is in elk geval in
zijn leven op dat moment een heel gezonde bezigheid. Hij denkt
terug aan thuis en bedenkt dat zelfs de dagloners van zijn vader
het nu nog beter hebben dan hij, de zoon van zijn vader. En wat
er dan gebeurt, dat heet nu: inkeer, berouw, verootmoediging.
Want wat zegt de jongste zoon: ‘Ik heb gezondigd.’ Nee,
hij draait er niet om heen. Geen flauwe smoesjes. Geen gepraat
in de trant van: ‘ik kon het toch eigenlijk ook niet helpen’;
‘ik heb ook zulke slechte vrienden getroffen’; ‘ik
ben zo vreselijk in de verleiding gekomen’. Niets van dat
alles. ‘Ik heb gezondigd.’
Dat is schuldbelijdenis. Dat is verootmoediging. Niet naar
anderen wijzen. Maar diep in je eigen hart kijken en ontdekken
dat dáár de zonde leeft. ‘Ik heb gezondigd.’
Dat is de ene kant van de bekering. En de andere kant is: ‘Ik
zal opstaan.’ De jongste zoon staat op om naar huis te gaan.
Het is nog een lange weg. Maar op die weg schijnt het licht van
de opstanding.
In zijn hoofd heeft de jongste zoon een heel verhaal wat hij
zijn vader wil vertellen. Dat hij geen kind meer hoeft te zijn,
en dat dagloner voldoende is. Maar het is niet nodig. Dát
hij komt, met een hart vol berouw, is voor de vader genoeg. En
het is groot feest in het huis van de vader. Feest omdat er ootmoed
leeft in het hart van de zoon, en omdat er liefde woont in het
hart van de vader. ‘Mijn zoon hier was dood en is weer levend,
hij was verloren en is gevonden.’
* * *
Een vader had twee zonen. De jongste is weer thuis en viert
feest met zijn vader. De oudste viert geen feest. Hij is net klaar
met z’n werk en keert terug van het land, z’n werkkleren
nog aan. Al vanuit de verte hoort hij het geluid van muziek en
dans. Er is feest in het huis van zijn vader! Maar het brengt
de oudste zoon allerminst in een feeststemming. Integendeel: hij
wordt boos.
En nu moet u zich opnieuw bedenken dat Jezus dit verhaal aan
het vertellen is oog in oog met de Farizeeën en Schriftgeleerden.
Die hadden staan te morren omdat Hij omging met zondaars. Ze waren
boos. Net als deze oudste zoon. Ja, Jezus houdt ze hier wel heel
hardhandig een spiegel voor.
En er komt een heel verhaal uit de mond van de oudste zoon.
‘Zoveel jaren heb ik dienst gedaan. Nooit een gebod overtreden.
Maar een feest voor mij: Ho maar. En nu komt die zoon van u terug,
die raddraaier, die wáárdeloze vent, en wat doet
u? U slacht het gemeste kalf!’
Nou, dat zijn nu ten voeten uit de Farizeeën en Schriftgeleerden.
Alles keurig en correct maar zonder vreugde. Ze overtreden geen
gebod. Maar ze weten haarscherp aan te wijzen waar een ander de
fout ingaat.
‘Die zoon van u’, zegt de oudste zoon. Zo distantieert
hij zich van zijn broer. Hij lijkt wel een beetje op Kaïn.
Ook een oudste zoon. In zijn hart leeft haat. ‘Die zoon van
u, dat stuk ongeluk, hij heeft het niet verdiend, hoe kunt u hem
in huis halen! Hoe haalt u het in uw hoofd om hem te ontvangen
en met hem te eten?’
Rembrandt beeldt op zijn schilderij de oudste zoon af als een
grote, stugge man, die van een afstandje staat te kijken naar
de vader die zijn zoon omhelst. De handen stug samengeknepen voor
zijn buik. Hoogmoed in zijn ogen. Rembrandt laat ook op zijn gezicht
licht vallen, net als op het gezicht van de vader. Wat is dat
een schril contrast. Bij de vader ogen vol ontferming, een lichaam
dat zich liefdevol voorover buigt en handen die liefdevol omhelzen.
Bij de oudste zoon ogen vol hoogmoed, een kaarsrecht lichaam en
handen die helemaal vastzitten. Er is geen haar op het hoofd van
de oudste zoon die er ook maar aan denkt om het voorbeeld van
zijn vader te volgen.
En voordat we te snel afscheid nemen van de oudste zoon, moeten
we ons toch afvragen of wij ook niet op hem lijken. Want wat doe
je dat gemakkelijk: neerkijken op mensen, op broeders en zusters
die wat minder keurig leven, die minder trouw zijn, die niet zo
correct zijn in de omgang. Wat doen ze eigenlijk in de kerk, als
ze al komen? ‘Zo, gaat die ook aan het Avondmaal?’ Dat
kunnen gedachten zijn die zomaar leven in je hart. Dan ben je
als de oudste zoon, als de Farizeeën, die het enorm met zichzelf
hebben getroffen, maar in hun hart is geen plaats voor zondaars,
want ze kennen zichzélf niet als zondaars, ze weten niet
wat berouw is. ‘Jarenlang in dienst. Nooit een gebod overtreden.’
Het is aan de buitenkant zo correct en keurig. Maar ook koud.
En van binnen klopt wel een hart, maar het is niet het hart van
een kind, maar het hart van een knecht. Een knecht die rekent:
als je hard werkt, verdien je meer. Loon naar werken. En als die
regel niet blijkt op te gaan omdat het Koninkrijk van God een
Koninkrijk van genade is, dan is er alleen maar plaats voor boosheid.
Zo staat daar tegen het einde van de gelijkenis een boze oudste
zoon. Oog in oog met de Farizeeën en Schriftgeleerden. Ze
zien hun spiegelbeeld.
* * *
Een vader had twee zonen. Voor beide zonen blijft hij een vader.
Want je had je kunnen voorstellen dat de vader zou uitvallen naar
zijn oudste. ‘Vent, wat is dat voor taal! Hoe durf je zo
te spreken! Ga uit mijn ogen!’
Maar dat gebeurt niet. Even tevoren had de vader zijn jongste
zoon met een hart vol liefde en ontferming verwelkomd. ‘Welkom
thuis mijn kind. Laten we blij zijn en vreugde bedrijven.’
En dezelfde vader komt met datzelfde hart vol liefde en ontferming
naar zijn oudste zoon. Hij spreekt hem aan met dat intieme woord
‘kind’. ‘Kind, je bent altijd bij mij en al het
mijne is het jouwe.’ Dat is de nabijheid en de intimiteit
die er mag zijn tussen een vader en een zoon. En de gapende kloof
die de oudste zoon had geslagen door te spreken over ‘die
zoon van u’ wordt door de vader weer gedicht door te spreken
over: ‘je broer’. ‘We moesten feest vieren en vrolijk
zijn, want je broer hier was dood en is levend geworden, hij was
verloren en is gevonden.’
En zo richten we onze ogen tenslotte op de vader uit de gelijkenis.
Omdat hij ‘vader’ heet denken we al gauw dat hij staat
voor de Vader in de hemel. En toch ligt het veel meer voor de
hand om in de vaderfiguur de Here Jezus te zien. Want waarom vertelt
Jezus deze gelijkenis? Jezus wil aan de houding van de vader tegenover
zijn beide zoons laten zien wat zijn eigen houding is tegenover
de tollenaars en zondaars aan de ene kant en de Farizeeën
en Schriftgeleerden aan de andere kant.
En als je dat eenmaal hebt ontdekt zie je ook hoezeer de vader
uit het verhaal trekken vertoont van Gods eigen Zoon. De vader
maakt zich net als Jezus klein, door op de uitkijk te gaan staan.
De vader heeft een heel nederige houding: hij staat niet op zijn
strepen, maar straalt bewogenheid en dienstbaarheid uit. En zoals
de vader zijn jongste zoon omhelst, zo ontvangt Jezus tollenaars
en zondaars om met hen te eten.
En een heel mooi trek in de gelijkenis wordt dan ook de zachtmoedigheid
waarmee de vader zijn oudste zoon aanspreekt. In die geest van
zachtmoedigheid kijkt Jezus ook naar de Farizeeën en Schriftgeleerden.
Ook zij zijn kinderen van Israëls God, net als de tollenaars
en zondaars. Ook naar hen gaat de uitnodiging uit om te komen
met een hart vol berouw, om op te staan en naar huis te gaan.
En zo worden we ook opgeroepen door deze gelijkenis om ons
niet alleen te identificeren met de beide zonen. Want dat is belangrijk
in zo’n verhaal. Om er in te stappen. Om je te identificeren
met de personen die er een rol in spelen. Zo kunnen we ons identificeren
met de jongste zoon doordat we onszelf herkennen in zijn zondaar-zijn
en doordat we als hij een berouwvol leven willen leiden. We kunnen
onszelf herkennen in de oudste zoon doordat we ontdekken dat er
ook in onze harten zomaar hoogmoed leeft en doordat we de indruk
hebben dat er van de regel ‘loon naar werken’ toch wel
iets waar zal zijn.
Maar we worden ook uitgenodigd om ons te identificeren met
de vader, met de Here Jezus dus. Want dat is toch de bedoeling:
dat de hoorders van deze gelijkenis zich bekeren en gaan leven
in de navolging van Christus. ‘Weest dan navolgers’.
Dat is de roeping, de uitnodiging die naklinkt als het verhaal
is afgelopen. Navolgers in ontferming, in liefde, in vergevingsgezindheid
en in geduld.
* * *
Een vader had twee zonen. Rembrandt heeft de kern van de gelijkenis
op een heel diepe manier uitgebeeld. Kijk er nog eens naar. En
vooral: leef ernaar, in de kracht van de Geest van Jezus.
Amen
Liturgie voor een middagdienst
Psalm 117
Lukas 15
Psalm 6:1,2,3
Lukas 15:11-32
Psalm 103:1,3,5
Psalm 103:9 (na Geloofsbelijdenis)
Lied 456