door Jos Douma
Het woord meditatie kan allerlei associaties oproepen: vaag, zweverig, met jezelf bezig zijn, in gedachten verzonken zijn, ontspanningsoefeningen enzovoort. De gedachten gaan misschien ook al snel richting bijvoorbeeld yoga en oosterse godsdiensten. Daar neemt het mediteren een belangrijke plaats in, vaak als een manier om je diepste zelf of het goddelijke in jezelf op het spoor te komen.
Als ik het woord meditatie gebruik bedoel ik daar wel wat anders mee. Mij gaat het om meditatie van de bijbel. Daarom spreek ik ook nadrukkelijk van ‘bijbelmeditatie’. Daarmee bedoel ik een bepaalde vorm van omgang met het Woord van God dat in de Heilige Schrift naar ons toekomt. Ik zou dat kort zo willen omschrijven: bijbelmeditatie is een geconcentreerd, biddend luisteren naar een kort bijbelwoord om te horen wat God tegen jou persoonlijk wil zeggen.
Omgaan met de bijbel: drie vormen
Om het eigene van de bijbelmeditatie is beter in beeld te brengen, maak ik een onderscheid in drie verschillende vormen van omgang met de bijbel. Ik noem ze: bijbellezing, bijbelstudie, bijbelmeditatie.
Bijbellezing. Dat is deze manier: dat je gewoon een bijbelgedeelte leest, zonder daar verder mee te gaan door studie of meditatie of gesprek of iets dergelijks. Zo gebeurt het vaak aan tafel, na de maaltijd. Zo gebeurt het ook wel in de kerk, in de Schriftlezing. Alleen al het zondermeer lezen van de bijbel is iets waarvan we geloven mogen dat het goed is: 'Zalig hij die voorleest' (Openbaring 1:3). We mogen geloven dat ook op het moment van het gewoon lezen de Geest van Gods Zoon aan het werk is. Want de Schriften zijn door de Geest geademd (2 Timoteüs 3:16).
Bijbelstudie. In onze gereformeerde traditie neemt deze vorm van omgang met de bijbel een heel belangrijke plaats in, vooral ook door het werk van de bijbelstudieverenigingen. Wat is nu kenmerkend voor bijbelstudie? Dat je je verdiept in de bijbel, dat je er in studeert, dat je er meer over te weten komt zodat je kennis van de bijbel en je inzicht in de bijbel en de bijbelse verbanden vergoot worden. Daarbij kun je dan gebruik maken van allerlei studiemateriaal óver de bijbel: schetsen, boeken, commentaren enzovoort. Je kunt dit ook Schriftonderzoek noemen. En dat is heel waardevol en onmisbaar voor ons geloofsleven: we onderzoeken de Schriften omdat we daarin omdat we geloven daarin het eeuwige leven te hebben, want de Schriften getuigen van Christus (Johannes 5:39).
Bijbelmeditatie. Dat is een manier van bijbelomgang die heel sterk gedacht is vanuit de vraag: wat wil God mij nu persoonlijk door dit bijbelgedeelte zeggen? Je zou kunnen zeggen (maar dan maak ik het onderscheid expres groter dan die in werkelijkheid is) dat je bij bijbelstudie vraagt: Wat staat er? Wat betekent het?, en dat je in de bijbelmeditatie vraagt: 'Wat wil God tegen mij zeggen? Hoe wil God mij door dit bijbelwoord aanraken en zo veranderen dat Christus steeds meer gestalte in mij aanneemt?'
Elke van deze drie vormen van omgang met Gods Woord heeft sterke en zwakke kanten. Bijbellezing heeft als sterk punt: de rotsvaste overtuiging dat Gods Geest spreekt als de Schriften opengaan, dat Gods Stem klinkt, en dat wij daar niet altijd direct iets over hoeven te vinden. Een zwak punt kan zijn dat bijbellezing een ritueel wordt: ‘even een stukje lezen’, terwijl we vergeten dat God ons dan echt wil aanspreken, en dat zijn Woord ons antwoord wil wekken. Bijbelstudie heeft als sterk punt dat we de rijkdom en de diepgang van heel de bijbel leren ontdekken, dat we verbanden zien, dat we onder de indruk komen van de wijsheid van de Schriften. Als zwak punt zou genoemd kunnen worden dat we blijven steken in een verstandelijk bezig zijn met de bijbel: we vergroten onze bijbelkennis maar vergeten dat het niet om het boek van God gaat maar om de God van het boek die omgang met ons zoekt. Bijbelmeditatie heeft als sterk punt dat heel nadrukkelijk de persoonlijke omgang met God wordt gezocht vanuit de vraag: ‘Here, wat wilt U vandaag tegen mij zeggen?’ Want dat is toch het uiteindelijke doel van onze omgang met de bijbel: dat God ons door zijn Woord persoonlijk aanraakt en aanspreekt. Het gaat om ontmoeting. Een zwak punt kan zijn dat we in de omgang met de (vaak wat kortere) bijbeltekst teveel met onze eigen gedachten en gevoelens bezig zijn en dat we al mediterend de band met de tekst in de context kwijtraken.
Ik hecht er overigens veel belang aan om te zeggen dat de bovenstaande onderscheidingen in de praktijk helemaal niet gescheiden hoeven te zijn. De drie verschillende vormen zou je ook kunnen opvatten als drie dimensies die elk hun eigen waarde hebben en die elkaar aanvullen en corrigeren. Sterker nog: in een werkelijk gezonde, betrokken omgang met het Woord van God zullen alle drie de dimensies aanwezig zijn.
Meditatie in de bijbel
De zaak van de meditatie, de meditatieve omgang met het Woord, is in de bijbel zelf ook aanwezig. In de volgende bijbelteksten klinkt door wat ik bedoel met bijbelmeditatie. Bestudeer de teksten eens voor uzelf.
Jozua 1:8
Psalm 1:2
Psalm 63:7
In bovenstaande teksten staat voor het ‘overpeinzen’ een Hebreeuws woord dat in de Latijnse vertaling van het Oude Testament wordt vertaald met ‘meditari’.
Psalm 119: Deze psalm is een loflied op het Woord van God. Er wordt vaak gesproken over het overpeinzen en het bewaren van het Woord.
Lukas 1:38: Hier zien we Maria, de moeder van de Messias, mediteren.
Meditatie in de belijdenisgeschriften van de kerk
Het woord meditatie komt ook nog twee keer voor in onze belijdenisgeschriften, namelijk in de Latijnse versie van de Dordtse Leerregels. In artikel I,13 wordt gesproken over de overdenking (meditatie) van de uitverkiezing. En in artikel V,14 staat dat God het genadewerk in ons in stand wil houden, voortzetten en voltooien door het laten horen, lezen en overdenken (meditatie) van het evangelie.
Voor de meditatieve omgang met de bijbel kunnen praktische aanwijzingen worden gegeven. Hieronder doe ik dat. Met het onderstaande bedoel ik beslist niet te zeggen: ‘Zo moet het.’ Wel denk ik dat het zo kan.
a
Neem een ontspannen en ontvankelijke lichaamshouding aan. Kom tot rust. Word stil en concentreer je. Adem rustig in en uit. Word je bewust van de tegenwoordigheid van God: ‘U bent er, U bent hier, U bent bij mij, U woont in mij’. Maak zo ruimte voor het luisteren naar Gods Woord.
b
Bid de Geest van het Woord om open oren, open ogen, een open hart. ‘Heer die levend maakt. Opent U in mij wat gesloten is. Maak mij ontvankelijk voor het spreken van God. Geef dat ik Christus ontmoet. Schep zo licht in de duisternis.’
c
Lees het gekozen bijbelgedeelte hardop en laat de klank van de tekst tot je doordringen. Lees en hoor de woorden alsof ze volledig nieuw voor je zijn. Maak je de tekst door herhaalde lezing eigen, zodat de woorden gaan resoneren in je hart. Raak zo vertrouwd met de woorden van de tekst. Bewaar en koester ze.
d
Leef je in in de woorden en de beelden van de tekst. Welke belevingswaarde hebben de woorden voor je? Welke wereld roepen de beelden bij je op? Verplaats je in het verhaal. Hoor, kijk, proef, voel, ruik. Gebruik al je verbeeldingskracht bij het luisteren naar de tekst.
e
Stel jezelf vragen. Wat doet de tekst met mij? Voel ik weerstanden: boosheid, verdriet, machteloosheid, verzet? Is er iets wat me treft, wat ik mooi vind, waar ik blij van word? Vragen de woorden van de tekst om verandering in mijn eigen leven met God? Bieden de woorden van de tekst me een nieuwe kijk op het leven in de werkelijkheid van God?
f
Bid de Geest van het Woord om vernieuwing van je eigen leven. Maak dat concreet vanuit het Woord waarnaar je hebt geluisterd. Geef je over aan Christus die in het Woord je tegemoetkomt. Rust in zijn aanwezigheid. Hef de lof aan op God Drie-enig.
Het accent dat de bijbelmeditatie legt als het gaat om onze omgang met de bijbel is dat het gaat om een heel persoonlijke manier van bijbellezen waarin je je openstelt voor Gods concrete vernieuwende werk in je leven.
Als het in kleine groepen gaat om echt persoonlijke ontmoeting met elkaar, het elkaar steunen en bemoedigen in de omgang met God en Christus, vormt juist de bijbelmeditatie een goede manier om samen met de bijbel om te gaan en te luisteren naar Gods stem. Voor ik daar wat praktische aanwijzingen voor geef, wil ik nog wel dit kwijt: de drie onderscheiden vormen van omgang met de bijbel hebben elkaar nodig. Laat de bijbelmeditatie daarom nooit de enige manier zijn waarop je met het Woord van God bezig bent. Ook het lezen van (grotere) bijbelgedeelten en het bestuderen van bijvoorbeeld een bijbelboek aan de hand van een studieschets of een commentaar, zijn onmisbaar voor evenwichtige geloofsgroei.
Praktijk van de bijbelmeditatie in een kleine groep
Hoe zou de bijbelmeditatie een plek kunnen krijgen in een kleine groep? hieronder geef ik daarvoor wat aanwijzingen. Ze kunnen gebruikt worden in een bestaande kleine groep die besluit om de bijbelmeditatie een vaste plek te geven in de reguliere bijeenkomsten. Ook zijn ze bestemd voor een nieuwe kleine groep die speciaal gevormd wordt met als doel: samen oefenen in de meditatieve omgang met de bijbel. Van belang is om goede afspraken te maken met elkaar: Wat willen we precies? Hoe gaan we het doen? Hoe waarborgen we dat we niet worden gestoord? Hoe lang duurt het? Hoe kiezen we de bijbelgedeelten uit? Enzovoort.