HEEMSKERK – Niet gelijk de commentaren uit de kast trekken
maar eerst een tijdje mediteren over de bijbeltekst waarover
gepreekt gaat worden. Zo’n benadering zal niet alleen de
preek ten goede komen maar ook de predikant denkt ds Jos Douma,
gereformeerd vrijgemaakt predikant in Beverwijk en Krommenie.
Door Theo Klein
Afgelopen woensdag promoveerde hij op het onderwerp meditatie
in het preekproces met zijn proefschrift Veni Creator Spiritus
(Kom Schepper Geest).
Exegese van de tekst en lezen van commentaren blijven volgens
Douma belangrijke onderdelen van het preekschrijven, maar de
meditatie als hulpmiddel is volgens hem ten onrechte in de gereformeerde
traditie een ondergeschoven kindje. ,,Iemand als ds K. Dijk noemt
het bijvoorbeeld wel in zijn boek over de prediking, maar heel
zijdelings. In de opleidingen komt het ook nauwelijks ter sprake.’’
Dat de gereformeerde traditie weinig oog voor deze spirituele
voorbereiding op de preek heeft, zou volgens Douma kunnen liggen
aan het feit dat er vooral in de katholieke traditie veel aandacht
voor schriftmeditatie is. Maar volgens de promovendus is de meditatie
als voorbereiding op het maken van de preek heel gereformeerd
te noemen. En niet alleen omdat ook Luther en Augustinus veel
aandacht voor meditatie hadden. ,,In plaats van de bijbelse boodschap
tot je te laten komen via commentaren, laat je je bij meditatie
allereerst leiden door de Geest’’.
Dat daar een gevaar voor subjectiviteit in zit, (niet de Geest
maar je eigen denkbeelden bepalen wat je in de tekst ontdekt),
ontkent Douma niet. ,,Maar het is jezelf bedriegen als je denkt
dat je bij een wetenschappelijke exegese bewaard blijft voor
subjectiviteit. Ook bij de keuze van de commentaren, en het er
uit pikken van wat jou aanstaat, spelen persoonlijke voorkeuren
en denkbeelden een rol. Natuurlijk is er het gevaar van subjectivisme.
Maar met spiritualiteit stel je je open voor Gods Geest. De protestantse
traditie gelooft in de tweeslag ‘Woord en Geest’ en
niet in ‘Woord en Commentaar.’’
Volgens Douma leert de predikant door meditatie bewust luisteren
naar het Woord van God. ,,Het is niet zomaar wat stil zitten
nadenken of mijmeren over een tekst. In mijn dissertatie geef
ik een aantal stappen aan hoe je je zelf openstelt voor dat Woord
en je de tekst echt tot jezelf kunt laten spreken.’’
Bevinding
Douma erkent dat het opvallend is
dat juist een predikant van een kerk die niet bekend staat om
haar bevindelijkheid, of bevinding zoals Douma het zelf liever
noemt, juist op dit onderwerp promoveert. ,,In de vaak moeizame
gesprekken tussen mijn kerk en de christelijke gereformeerden
bleek vooral de bevinding, de persoonlijke relatie tussen God
en de gelovige, een breekpunt. Christelijke gereformeerden verwijten
onze kerken een gebrek aan bevinding. Iets als de persoonlijke
toe-eigening van het heil, dat jij je door eigen ervaring kind
van God weet, is bij hen heel belangrijk. Dat dit in onze kerken
haast geen item is, staat de samensprekingen in de weg. Ik wil
met mijn studie mijn geloofsgenoten opener maken voor die persoonlijke
geloofsbeleving’’.
Niet alleen voorgangers, maar ook gemeenteleden zouden veel voor
hun geloofsleven aan tekstmeditatie hebben. Toch betekent dat
volgens Douma niet dat de predikant overbodig wordt. ,,Dit is
een heikel onderwerp, want dan lijkt het alsof gewone gemeenteleden
niet zelfstandig de bijbel kunnen lezen en de predikant dezelfde
rol heeft als vroeger de priester. Maar toch blijven theologen
volgens mij nodig. Zij hebben door hun studie zich kennis en
vaardigheden eigen gemaakt die het gewone gemeentelid niet heeft.
Ik wil het liever omkeren. Door als predikant de preekvoorbereiding
te beginnen met meditatie lees je niet gelijk als theoloog de
bijbel maar als een gewone gelovige. Je gaat als het ware in
de kerkbanken tussen de gemeenteleden zitten.’’
Vluchtweg
‘Sommige teksten zoals duistere
profetieën lenen zich niet voor meditatie’ is een tegenwerping
die Douma van sommige collega’s te horen krijgt. ,,Dat vind
ik een vluchtweg. Je kunt teksten op verschillende manieren tot
je nemen. In de Bergrede zegt Jezus dat in het Oude Testament
staat dat je je naaste moet liefhebben, maar je vijanden moet
haten. Jezus roept ons op ook de vijanden lief te hebben. Dan
kun je zo’n tekst als het ware onschadelijk maken door alleen
te kijken of het Oude Testament inderdaad zegt dat je je vijand
moet haten. Je kunt ook bij jezelf concrete namen bedenken van
mensen die jij als vijanden ziet en wat het is om hen lief te
hebben. Een preek die zo wordt voorbereid, wordt een eerlijker
preek.’’
In een tijd van televisie, internet en computergames lijkt de
preek een achterhaald medium om het evangelie te verbreiden.
Maar Douma’s pleidooi om met meditatieve voorbereiding de
preek dichter bij de mens te brengen is geen truc om de preek
van de ondergang te redden.
,,In welke tijd je ook leeft, de prediking blijft volgens mij
het middel van de Geest om de gemeente aan te spreken. Dat is
een gegeven dat zo uit de bijbel komt. Ik hoef de preek niet
te redden, die redt zichzelf wel. Het evangelie is steeds nieuw.
Eigenlijk is een saaie preek een onmogelijkheid, al geef ik toe
dat die onmogelijkheid toch elke zondag weer mogelijk blijkt
te zijn. Maar dat heeft er mee te maken dat de Geest werkt met
en door de mens in alle gebrokenheid.’’
Douma is zelf sinds anderhalf jaar gemeentepredikant. Vanaf het
begin gebruikt hij meditatie in de voorbereiding van de preek.
Valt het zijn gemeenteleden op? ,,Het is lastig om jezelf te
vergelijken met andere voorgangers. Maar ik krijg uit de gemeente
veel positieve reacties op mijn preek, ze voelen zich persoonlijk
aangesproken. Maar er zijn ook gemeenteleden die liever een stevige
dogmatische preek horen. Die vinden mijn preken oppervlakkig’’.
Behalve goed voor de preek, is tijd nemen voor meditatie volgens
Douma ook goed voor de predikant. ,,Je dwingt jezelf tot rust.
Als je niet oppast dan ben je in ons vak tegenwoordig snel manager
van de gemeente. Door rust te nemen loop je jezelf niet voorbij.
Meditatie is geen tovermiddel dat van een slechte prediker een
goede voorganger maakt. Maar wie zich een meditatieve houding
eigen maakt straalt rust uit. Een rust die ook doorspeelt in
je werk en in de eredienst.’’
Een presentatie van het proefschrift staat op de website van dr Douma: http://home.hetnet.nl/~jr-douma.